Giełda Papierów Wartościowych - GPW
Istnienie rynku papierów wartościowych i sprawność działania na nim są zależne od giełdy, która tworzy ten rynek i aktywnie na nim działa. Giełda jest instytucją zorganizowanego rynku, za pośrednictwem której dokonuje się transakcji handlowych, według określonych norm i zasad. Do najważniejszych rodzajów giełd zalicza się giełdy kapitałowe, wśród których najistotniejszą funkcję pełni giełda papierów wartościowych, nazywana także giełdą pieniężną.
Giełda papierów wartościowych jest szczególnym rodzajem rynku formalnego, określonego jako stały, odbywający się w określonym czasie i miejscu i podporządkowany określonemu regulaminowi spotkania osób pragnących zawrzeć transakcję kupna – sprzedaży oraz osób pośredniczących w zawieraniu transakcji, których przedmiotem są np. pieniądze (dewizy), weksle, papiery wartościowe.
Charakterystyczną cechą tego rodzaju rynku jest zamienność przedmiotów obrotu giełdowego i decyduje ona o roli i funkcjach giełdy. Giełda papierów wartościowych jest rynkiem przedmiotów zamiennych, czyli takich, które są jednakowego rodzaju, mogą być określone według ilości, miary, wagi, wartości.
Innymi słowy: Giełda papierów wartościowych to najważniejsza instytucja rynku kapitałowego, której celem jest obrót papierami wartościowymi oraz zapewnienie jednakowego dla wszystkich do nich dostępu.
Do największych na świecie giełd papierów wartościowych zalicza się np. giełdy w Nowym Jorku, Tokio, Londynie, Frankfurcie. Na giełdach papierów wartościowych notowane są spółki. Analiza ich wskaźników jest trudna i czasochłonna, z tego powodu giełdy dla ułatwienia odczytywania zmian na rynku wyliczają własne wskaźniki zwane indeksami. Przykładowo głównym indeksem dla Stanów Zjednoczonych jest Don Jones na Wall Street w Nowym Jorku, dla Wielkiej Brytanii – FTSE 100 w Londynie, natomiast dla Niemiec – DAX we Frankfurcie.
Giełda jest częścią rynku papierów wartościowych, który dzieli się na rynek pierwotny i rynek wtórny. Prezentuje ona przede wszystkim wtórny rynek papierów wartościowych. Na giełdzie dokonywane są transakcje kupna – sprzedaży papierów wartościowych, środków płatniczych (tj. walut i dewiz) oraz kruszców szlachetnych (tj. złota, srebra, platyny).
Cena papierów wartościowych znajdujących się w obrocie giełdowym nazywana jest kursem giełdowym, który ustala się za pomocą dwóch metod:
kurs jednolity ustalany jest tylko raz każdego dnia funkcjonowania giełdy (uczestnicy obrotu giełdowego przekazują maklerowi swoje zlecenia kupna i sprzedaży, nie wiedząc od razu, po jakim kursie transakcje zostaną zawarte; zleceniodawcy mogą jednak podać limit poziomów kursów np. mogą podać po jakim najwyższym kursie zgadzają się na zakup papierów wartościowych),
kursy zmienne (w przypadku ich stosowania każda transakcja zawierana jest według kursu indywidualnego; na początku dnia giełdowego makler gromadzi swoje zlecenia kupna czy sprzedaży i realizuje je po ustalonym kursie nazywanym kursem otwarcia, który tworzy podstawę do dalszych transakcji – transakcje te mogą ulegać istotnym wahaniom; pod koniec dnia giełdowego ustalany jest kurs zamknięcia).
Giełda spełnia trzy podstawowe funkcje:
wpływa na mobilizację kapitału, która zachodzi bezpośrednio w sytuacji gdy np. inwestor podejmuje decyzję o sprzedaży swoich papierów wartościowych na giełdzie jako rynku pierwotnym (giełda pełni funkcję mobilizacyjną pośrednio, bowiem umożliwiając bezproblemowy obrót wtórny, zachęca do zakupu papierów wartościowych na rynku pierwotnym),
następuje na niej transformacja kapitału (kapitał może przybierać różne formy w zależności od sytuacji na rynku i atrakcyjności poszczególnych lokat; przykładowo: inwestorzy mają możliwość szybkiego pozbycia się papierów wartościowych na rynku wtórnym; inwestorzy kupują papiery wartościowe rokujące przyszłe zyski, powodujące tym samym wzrost ich cen, a sprzedają papiery wartościowe, z których korzyści w przyszłości nie są oczekiwane, powodując tym samym spadek ich cen; natomiast emitentom, spółkom akcyjnym, rządom i innym organizacjom, giełda umożliwia zdobycie nowego kapitału na rynku pierwotnym),
następuje ocena kapitału (wartościowanie kapitału), czyli spełnianie przez giełdę funkcji informacyjnej wobec emitentów (wycena rynkowa ich walorów, tj. opinia kapitałodawców o spółce), całej gospodarki (trendy zmian wskaźników giełdowych w znacznym stopniu odzwierciedlają zmiany koniunktury gospodarczej) oraz inwestorów (mogą oni określić, jaki jest stan ich posiadania na podstawie aktualnych cen walorów, jakie zakupili, jak również podjąć następne decyzje inwestycyjne).
Im więcej zawieranych jest transakcji, im więcej spółek jest notowanych na giełdzie papierów wartościowych i im większy procent całości emisji znajduje się w ciągłym obrocie, tym lepiej giełda wypełnia wymienione wyżej funkcje.
Skuteczność działania giełdy papierów wartościowych jest uzależniona od kilku warunków:
przejrzystość (inwestor musi być dokładnie poinformowany o wszystkim co się dzieje na giełdzie, musi rozumieć zasady notowań),
zapewnienie koncentracji popytu i podaży w celu kształtowania powszechnego kursu papierów wartościowych,
bezpieczeństwo obrotu (inwestor musi mieć przekonanie, że transakcje będą zawierane po rzeczywistym kursie, ustalonym dokładnie według określonych przez giełdę zasad, a ich rozliczenie będzie szybkie i zgodne z transakcjami zawartymi na giełdzie),
inwestowanie na giełdzie (inwestowanie w papiery wartościowe wiąże się z niepewnością i ryzykiem utraty własnych pieniędzy, przyszłe zyski z tytułu posiadania papieru wartościowego zależą od wielu czynników, z których być może najważniejszym jest przyszła sytuacja na rynku papierów wartościowych).
Giełda papierów wartościowych jest jednym z głównych elementów wolnego rynku, mimo to jest wysoce sformalizowana i, jak żadna inna instytucja gospodarcza, poddana jest bardzo wnikliwej kontroli. Określony jest bowiem bardzo dokładnie sam rynek, uczestnicy, obiekty transakcji, cena transakcji i tryb jej zawierania. Giełda ma zatem fundamentalne znaczenie dla rynku i bez niej nie istniałby rynek pierwotny.
Giełda papierów wartościowych jest jednym z elementów mechanizmu gospodarki rynkowej, bez którego może on istnieć, a nawet się rozwijać, ale rozwój ten jest wtedy niepełny.
Wymienia się dwa główne modele giełd papierów wartościowych:
giełda typu amerykańskiego, która jest prywatną spółką akcyjną, skupiającą handlowców, przemysłowców i bankierów, którzy tworzą giełdę w celu realizacji swoich interesów (w tym modelu państwo nie tworzy giełd ani nie ustala ich liczby czy lokalizacji, nie ingeruje w wewnętrzną organizację ani obrót, rejestruje tylko giełdy i czuwa, aby działały one zgodnie z prawem; najbardziej znaną giełdą typu amerykańskiego to New York Stock Exchange, a inne giełdy tego typu funkcjonują np. w Australii, wielkiej Brytanii, Holandii),
giełda typu niemieckiego, to giełda działająca pod nadzorem administracji państwowej (oddziaływanie państwa jest w tym modelu giełdy bardzo bezpośrednie, bowiem podejmuje ono decyzje dotyczące istnienia, lokalizacji, zasad funkcjonowania giełdy w trybie administracyjnym, wydaje zezwolenia na działalność na tym rynku, kontroluje obrót, jest właścicielem lub współwłaścicielem giełdy; model giełdy typu niemieckiego dominuje w Europie, np. jest on realizowany w Polsce).
Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie jest najważniejszą częścią polskiego rynku kapitałowego. Handluje się na niej dopuszczonymi do publicznego obrotu papierami wartościowymi. GPW w Warszawie została utworzona 12 kwietnia 1991 roku z mocy ustawy: Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. W początkowym okresie funkcjonowania giełdy ilościowe charakterystyki jej działalności były bardzo skromne. Przykładowo podczas pierwszej sesji giełdowej, 16 kwietnia 1991 roku, notowanych było pięć spółek, a wartość obrotu osiągnęła symboliczną kwotę 1990 złotych.
Od dnia 9 listopada 2010 roku giełda warszawska jest spółką publiczną notowaną na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Giełda działa na podstawie Ustawy o publicznym obrocie papierami wartościowymi, Kodeksu spółek handlowych oraz Statutu i Regulaminu Giełdy (określa on przykładowo: warunki i tryb dopuszczenia papierów wartościowych do obrotu giełdowego, sposób przeprowadzania sesji, zasady nabycia znacznych pakietów akcji). Giełda warszawska jest zaliczana do najbardziej dynamicznych wśród innych giełd europejskich. Według danych na koniec 2009 roku na GPW w Warszawie notowane były spółki o wartości 81 mld euro, a obroty giełdy wyniosły 20,3 mld euro, natomiast np. na giełdzie wiedeńskiej (w tym samym okresie) wartość spółek notowanych była niższa o około 20%, a jej obroty wyniosły 18,3 mld euro.
W związku z powstaniem giełdy warszawskiej powstała Komisja Papierów Wartościowych, której podstawowym celem jest ochrona interesów osób i instytucji inwestujących w papiery wartościowe. Poza tym sprawuje ona nadzór na giełdą, domami maklerskimi, funduszami powierniczymi, dopuszcza do obrotu na giełdzie papiery wartościowe oraz dba aby przedsiębiorstwo ubiegające się o dopuszczenie swoich akcji do obrotu giełdowego, poinformowało przyszłych akcjonariuszy o własnej sytuacji ekonomicznej. W tym celu każda spółka, która chce wejść na GPW w Warszawie jest zobowiązana przygotować i udostępnić przyszłym inwestorom prospekt emisyjny (stanowi zbiór informacji o działalności gospodarczej spółki oraz o celach, rodzajach i wartości emitowanych akcji, a także sposobach ich dystrybucji). Przykładowo z prospektu emisyjnego można się dowiedzieć o wartości kapitału, jakim dysponuje przedsiębiorstwo.
Przedmiot działalności GPW w Warszawie musi się ograniczać jedynie do prowadzenia giełdy. Poza tym prowadzi ona jednak Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, tj. instytucję, która przez system zdematerializowanych (posiadających zapis elektroniczny) papierów wartościowych ma zapewnić bezpieczeństwo ich obrotu oraz nadzór nad zgodnością wielkości emisji z ilością papierów wartościowych w obiegu. Zadaniem giełdy warszawskiej w zakresie prowadzenia Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych jest przykładowo: przechowywanie i rejestracja papierów wartościowych dopuszczonych do obrotu giełdowego,nadzór nad zgodnością emisji i ilością papierów wartościowych w obiegu.
Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie może przekazać nadane jej ustawowo uprawnienia dotyczące prowadzenia Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych innym podmiotom, posiadającym osobowość prawną.
Władzami Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie S.A. są:
Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy Giełdy (jest najwyższym organem giełdy warszawskiej; do jego zadań należy przykładowo dokonywanie zmian w statucie giełdy oraz wybór członków Rady Giełdy) ,
Rada Giełdy (decyduje o dopuszczeniu papierów wartościowych do obrotu giełdowego decyduje; w przypadku odmowy dopuszczenia, emitentowi przysługuje prawo złożenia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy, jednak w przypadku ponownej odmowy emitent nie ma możliwości dalszej kontroli decyzji Rady Giełdy, a przede wszystkim nie przysługuje mu skarga do Najwyższego Sądu Administracyjnego),
Zarząd Giełdy (kieruje bieżącą działalnością giełdy warszawskiej, przykładowo określa zasady wprowadzania papierów wartościowych do obrotu).
Na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie handluje się papierami wartościowymi, które nie istnieją w formie papierowej, a jedynie jako zapis elektroniczny w systemie komputerowym Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych. Na giełdzie warszawskiej handluje się papierami wartościowymi, jeśli spełnione są co najmniej takie warunki, jak: papiery wartościowe są oficjalnie dopuszczone do obrotu przez Państwową Komisję Papierów Wartościowych, a ich zbywalność nie jest ograniczona; w stosunku do emitenta nie toczy się postępowanie upadłościowe lub likwidacyjne; został sporządzony odpowiedni dokument informacyjny, np. prospekt emisyjny.
Po dopuszczeniu do obrotu papiery wartościowe są przedmiotem transakcji, wykonywanych przez maklerów na zlecenie inwestorów.
Na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie istnieją trzy rynki: rynek podstawowy (przeznaczony dla dużych spółek, o dużym kapitale akcyjnym; przykładowo na dzień 21 marca 2014 roku obejmował 374 spółki, w tym 331 spółek krajowych oraz 43 spółki zagraniczne), rynek równoległy (przeznaczony dla spółek średnich; warunki dopuszczenia do notowania na tym rynku są łagodniejsze niż na rynku podstawowym, natomiast reguły funkcjonowania są takie same dla obu rynków; przykładowo na dzień 21 marca 2014 roku obejmował 74 spółki, w tym 71 krajowych oraz 3 spółki zagraniczne) oraz rynek wolny (przeznaczony dla spółek małych).
Dokonywanie transakcji kupna-sprzedaży papierów wartościowych na giełdzie warszawskiej odbywa się za pośrednictwem domów maklerskich, których właścicielami są zazwyczaj banki. Klienci, tj. inwestorzy, składają zlecenie dokonania transakcji w biurze maklerskim, w którym wcześniej muszą mieć otworzony rachunek inwestycyjny. Inwestorzy mogą składać zlecenia z limitem ceny, po której chcą sprzedać lub kupić, oraz bez limitu ceny (w takiej sytuacji nie są w stanie przewidzieć, po jakim kursie zostanie zawarta transakcja). Biura maklerskie przekazują zlecenia giełdzie warszawskiej, która na podstawie cen zawartych w zleceniach określa kurs, tj. aktualną cenę danych akcji czy obligacji. Po dokonaniu transakcji biuro maklerskie za pośrednictwem banku rozlicza się z klientem oraz z Krajowym Depozytem Papierów Wartościowych. KDPW zmienia w rejestrach dane właściciela papierów wartościowych i potwierdza dokonanie transakcji, a informację o niej przekazuje za pośrednictwem biura maklerskiego do inwestorów. Jest to ostatni etap dokonania transakcji na polskiej giełdzie papierów wartościowych.
Po zakończeniu każdej sesji giełdowej, tj. po rozliczeniu transakcji kupna-sprzedaży papierów wartościowych w ciągu dnia, publikowana jest Ceduła (wykaz, tj. tabela notowań, zawierający oficjalne informacje o kursach i obrotach poszczególnymi papierami wartościowymi; przykładowo są to informacje dotyczące nazwy i kodu papieru wartościowego, kursu dnia, kursu z poprzedniej sesji, zmiany procentowej kursu, wielkości obrotu papieru wartościowego w mln złotych).
Na warszawskiej giełdzie notowany jest jednolity kurs dnia, który ustalany jest na podstawie zleceń tzn. oferty kupna i sprzedaży klientów domów maklerskich.
W Polsce do najważniejszych indeksów (wskaźników służących do odczytywania zmian na rynku, których analiza ułatwia podejmowanie decyzji, w które spółki warto inwestować, a z których zakupem lepiej poczekać) należą:
WIG (Warszawski Indeks Giełdowy, który ustalany jest na podstawie notowań wszystkich spółek według ich wielkości, tj. duże firmy maja większy wpływ na wysokość WIG-u niż niewielkie przedsiębiorstwa; jest on podstawowym wskaźnikiem, który istnieje od początku GPW w Warszawie;
WIG-30 (uwzględnia trzydzieści największych i najbardziej płynnych firm notowanych na giełdzie),
WIG-20 (uwzględnia tylko dwadzieścia największych firm notowanych na giełdzie (istotny wpływ na jego wysokość mają notowania akcji banków, które są przedsiębiorstwami dominującymi kapitałem),
mWIG40 (jest kontynuacją indeksu MIDWIG i obejmuje on czterdzieści średnich spółek notowanych na Głównym Rynku giełdy).
Zyski na GPW w Warszawie osiąga się przez sprzedaż papierów wartościowych, których notowania wzrosły, lub przez otrzymywanie dywidendy wypłacanej przez spółki, których akcje się posiada.
